واژگان خارجی در زبان فارسی و لهستانی

مقاله زیر را خانم کاشا گژیبک Kasia Grzybek دانشجوی سال آخر ایرانشناسی برایمان فرستاده اند،  خوب می شود اگر علاقه مندان  نظر یا انتقاد خود  را بنویسند تا بحث مفیدی در این زمینه دربگیرد و به نتایج جالب بینجامد.

مقایسه استفاده از واژگان خارجی در زبان‌های فارسی و لهستانی

استفاده از کلماتی که از زبان‌های خارجی وارد زبان شده‌اند در فارسی و لهستانی بسیار فرق دارد. اختلاف نه تنها در روشی که آن‌ کلمات وارد زبان می شوند، بلکه در دلایل ورود آن‌ها و کاربرد بعدی هم پیداست، با این حال به چند نکته مشابه هم می‌شود اشاره کرد. هدف نویسنده این مقاله، نشان دادن همین اختلافات و شباهت‌ها می باشد.

وضع زبان لهستانی از نظر واژگان خارجی بیشتر شبیه وضع زبان فارسی در قرن 7 و 8 میلادیست که کلمات عربی زیادی وارد زبان شد. در آن هنگام نوشتن کلمات تازه وارد آسان بود زیرا فارسی و عربی از یک الفبا استفاده می کنند. تنها فرق آن کلمات وقتی در فارسی و عربی به کار برده می شدند، تلفظ آن‌ها بود، چون فارسی زبانان، آن‌ها را مثل سایر واژگان خود تلفظ می کردند.

زبان لهستانی، مثل اکثر زبان‌های اروپایی، از الفبای لاتین استفاده می کند، برای همین ممکن است که کلمات تازه وارد خارجی، به شکل اصلی خودشان نوشته شوند تا موقعی که زبان شناسان توافق کنند که چطور می‌توان آن را طبق اصول نوشتاری زبان لهستانی نوشت. معمولاً بعد از اینکه کلمه ی خارجی مثل کلمات لهستانی نوشته شود و بتوان آن را صرف کرد ( باید در نظر گرفت که در زبان لهستانی اسم و صفت و... هم صرف می شوند) برای بیشتر لهستانی ها آن کلمه کاملاً لهستانی به حساب می آید،مثلاً maquillage که شده makijaż یا video که شده wideo.

از لحاظ دستور زبان، فرق بسیاری میان کاربرد واژگان خارجی در فارسی و لهستانی وجود دارد. در زبان لهستانی مثلاً برای اینکه کلمه به صورت فعل استفاده شود باید بسیار تغییر کند تا شکل فعل درست و قابل صرف لهستانی به خود بگیرد، مثل fotografować به معنای «عکس گرفتن» که از کلمه fotografia ساخته شده است. در زبان فارسی برعکس،هرچند کلمه خارجی در زبان خودش اسم/صفت/قید است، می‌توان با اضافه کردن مصدری مثل «کردن»، «گرفتن» یا «دادن» فعل مرکب درستی ساخت و به همین آسانی از آن استفاده کرد. به عنوان مثال: چک کردن، ژست گرفتن، پرینت گرفتن و ... (که البته در لهستانی هم معادلش را داریم در فعلهایی مثل robić makijaż، یعنی آرایش کردن).

از طرف دیگر، شباهت‌های زیادی بسته به اینکه از چه حوزه ای و برای چه، کلمه خارجی وارد زبان شده، وجود دارد. اصولاً زبان ها، واژه‌ها را از حوزه های خاصّی وارد می کنند. مثلاً کلمات مربوط به تکنولوژی، هم به فارسی و هم به لهستانی، بیشتر از انگلیسی وارد شده (كامپيوتر و komputer) و واژگان هنری یا وابسته به مد و لباس (رب دوشامبر، هرچند آن یکی به لهستانی szlafrok می باشد که از آلمانی Schlafrock گرفته شده است) از زبان فرانسوی. در مقایسه با فارسی که کلمات علمی را از زبان عربی گرفته، لهستانی از زبان‌های همسایه مانند زبان روسی، آلمانی یا فرانسوی معمولاً وام گرفته است. نکته قابل توجه این است که معمولاً وقتی کشوری زیر نفوذ کشور دیگر است، زبان نیز زیر نفوذ آن زبان قرار می‌گیرد.

آخرین نکته جالب و قابل توجه در مورد واژگان خارجی در زبان‌های لهستانی و فارسی ارزش استتیک آنهاست. باید دانست که در ادبیات فارسی، تعداد کلمات هم معنی مختلفی که نویسنده می‌تواند کنار هم بگذارد، نشانه مستقیم توانایی و هنر آن نویسنده است. اگر این را در نظر داشته باشیم، معلوم می‌شود که استفاده از واژگان خارجی به ارزش و زیبایی سبک نویسنده مورد نظر می افزاید. البته بعضی‌ها ترجیح می‌دهند به جای کلمات خارجی از آنچه که ریشه در زبان فارسی کلاسیک یا حتی میانه دارد، استفاده کنند و اگر نویسنده واژه‌های خارجی را قبول داشته باشد، معمولاً آن‌هایی را که ریشه عربی دارند بر انگلیسی یا فرانسوی ترجیح می‌دهد مثلاً ممکن است بگوید: در این شهر نه پزشک است و نه طبیب.

اما در نوشته‌های لهستانی (هرچند این نظریه ممکن است ناشی از سلیقه نویسنده این مقاله باشد) اگر کسی به جای لهستانی، کلمات خارجی به کار ببرد، خواننده احساس می‌کند که علت آن احتمالاً ضعف و ناتوانی نویسنده است. و اگر واژگان خارجی همراه کلمات لهستانی با یک معنی باشند، این شیوه نوشتن زشت و غیرعادی به نظر می‌آید.

در آخر می‌توان افزود که هم لهستانی ها و هم ایرانی‌ها دوست دارند از اسم خاص خارجی برای اسم معمولی اشیاء استفاده کنند. ایرانی‌ها « ریمل» دارند و «آدیداس»، ما همینطور  "adidasy"  و یا «pampersy» . بعضی از کلمات انگلیسی یا فرانسوی یا حتی روسی که وارد زبان فارسی شدند، در لهستانی هم هستند. آن‌ها عبارتند از: سماور samowar، کراواتkrawat، پیژامهpiżama و ... و البته همه «ایسم» ها و «ایست» ها مانند ایده آلیسمidealizm و ایده آلیست idealista، رئالیسم realizm و رئالیستrealista و صدها کلمه شبیه به این ها.

کاتاژینا گژیبک /Kasia Grzybek  سال آخر کارشناسی رشته ایرانشناسی